นี่ไม่ได้ทั้งการต่อต้านเอไอแต่ก็ไม่ใช่การเข้าร่วมกับมันตรง ๆ — ก่อนจะคิดว่าศิลปะจากปัญญาประดิษฐ์หรือเอไอ กำลังทำลายล้างสมองมนุษยชาติ เราอยากชวนลองมาชมโปรแกรมภาพยนตร์คัดสรรจากสองสื่อศิลปะระดับโลกอย่าง ArtReview และ NOWNESS ที่ร่วมกันเปิดพื้นที่สำหรับสำรวจผลกระทบต่อการเล่าเรื่องและการแสดงออกทางวัฒนธรรมจาก AI และเทคโนโลยีโดยเฉพาะ ในชื่อ ‘MC2’ ที่ได้แรงบันดาลใจมาจากสมการพลังงานที่เปลี่ยนโลกของอัลเบิร์ต ไอน์สไตน์

MC2 นี้ตั้งใจจะจัดแสดงงานศิลปะ ผลิตบทความและรายงาน ซึ่งช่วยเราทำความเข้าใจวัฒนธรรมดิจิทัลในตอนนี้ แบบที่ดูมีท่าทีเชิงวิพากษ์อยู่ในน้ำเสียงไม่น้อย ใน ‘Alternate Realities’ โปรแกรมภาพเคลื่อนไหวแรกสำหรับฤดูร้อนนี้ ผลงานจาก 9 ศิลปินจะมาสำรวจ “ความเป็นจริงอีกหลายทาง” ซึ่งเกี่ยวพันอยู่กับตัวตนของเรา, ภูมิหลัง, การรับรู้, และการควบคุม จากศิลปินระดับโลกมากมายได้แก่ Nouf Aljowaysir, Silvia dal Dosso, Nikita Diakur, Sam Lawton, Jonas Lund, Natasha Tontey, Lu Yang, Ayman Zedani รวมไปถึง Kawita Vatanajyankur หรือ แพรว — กวิตา วัฒนะชยังกูร ศิลปินชาวไทยที่ทำงานโดดเด่นล้ำสมัยมาก ๆ อยู่ด้วย

หนังบางเรื่องในนี้สร้างจากเอไอ แต่กลับมีน้ำเสียงที่ชวนกังวลถึงผลกระทบของมันอย่างเห็นได้ชัด แต่ก็เป็นความกังวลที่มาพร้อมกับความเข้าใจ อย่างในงาน ‘Expanded Childhood’ ที่ศิลปิน Sam Lawton นำภาพวัยเด็กของตัวเองมาให้เอไอ “ขยาย” มุมมองออกนอกกรอบที่เลนส์กล้องจับไว้ได้ แต่มันกลับขยายออกมาเจออะไรก็ไม่รู้แปลกประหลาดเหมือนโลกของเราตอนนั้นบิดเพี้ยนไปเสียหมด ซึ่งจะว่าไปแล้ว นี่ก็ไม่เชิงเป็นปัญหาที่มาใหม่พร้อมกับเอไอ เพราะมนุษย์เรามีปัญหากับ “ความทรงจำ” มาตลอดอยู่เสมอ — บางทีเหตุการณ์เดียวกันเมื่อสิบปีก่อน แต่พ่อ แม่ พี่ หรือน้อง ที่อยู่ด้วยกันกับเรายังเล่าไม่ตรงกันเลย — บางทีเราเองนี่แหละที่จำผิดเพี้ยนไปว่าเหตุการณ์ในภาพเป็นอย่างไร ด้วยระบบประมวลผลในสมองของเราเอง นี่เลยอาจเป็นปัญหาว่าด้วย “ความจริง” กับความทรงจำหรือประวัติศาสตร์ที่ท้าทายขึ้น แต่ก็ไม่ได้ยากเกินจะคิดคำตอบกันขนาดนั้น

หนังบางเรื่องชี้ให้เห็นความงั่งของเอไอ แต่ก็น่ามาเถียงกันอีกแหละว่าความงั่งนั่นมาจากเอไอหรือคนกันแน่ เช่น ‘Ana Min Wein? (Where Am I From?)’ ซึ่ง Nouf Aljowaysir ศิลปินผู้อพยพจากซาอุดิอาระเบียไปสหรัฐอเมริกา ถามเอไอตามชื่อเรื่องตรง ๆ ว่า ฉันมาจากไหนกันแน่ โดยให้มันตอบตามรูปภาพหรือเรื่องที่คุยด้วย แต่เอไอของเธอดูจะแสนไม่รู้แถมยังมั่วไปเรื่อยแบบที่เต็มไปด้วยอคติ ไม่เข้าใจทั้งสถาปัตยกรรม — มองบ้านเป็นปราสาท, ไม่รู้จักผ้าชีมัค (shemagh) แต่คิดว่ามันคือผ้าแบบ turban และดันมองอิรักว่าเป็นดินแดนแห่งการก่อการร้าย ซึ่งไม่ตรงกับความเข้าใจของเธอเสียเลย แต่ประสบการณ์การถูกมองว่าเป็นอย่างนั้นอย่างนี้ น่าจะตรงกับที่เธอเคยเจอมาอยู่เหมือนกัน

คล้าย ๆ กับ ‘How to Be Human’ โดย Jonas Lund ซึ่งเป็นวิดีโอสอนการเป็นมนุษย์ที่ดูไม่มนุษย์เอาเสียเลย เพราะมันมาจากการคำนวณทั้งสิ้น เต็มไปด้วยวิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์ (หรือวิศวกรรมศาสตร์ และศาสตร์อื่น ๆ ทั้งหลายที่ดูจะอ้างความเป็นกลางพอ ๆ กับอ้างความเป็นจริง) ชายผิวขาวเคราอ่อน ๆ ในเสื้อเชิร์ตขาวหนึ่งคนจะมาสอนเรื่องมนุษย์ ๆ อย่างการพูด การเดิน หรือกระทั่งการล้ม ที่ถูกคำนวณมาแล้วให้เราดู ซึ่งถึงมันจะดู “มาจากอนาคต” แค่ไหน แต่ถ้าไม่ใช่คนขาว (หรือแม้จะเป็นคนขาว) วิดีโอนี้ต้องดูขนลุกมาก ๆ อยู่ดีแน่นอน เพราะมันชวนย้อนไปถึงอุดมคติสมัยก่อนที่ผู้คนหลงไหลการคำนวณ และเชื่อมั่นในความเป็นเหตุผลของอารยธรรมตัวเอง จนไล่ล้างลบวัฒนธรรมและกลุ่มคนอื่น ๆ จนหมด เพราะมันไม่มีอารยะ (หรือไม่มีวัฒนธรรม ไม่มี “มารยาท”) แบบในวิดีโอตัวอย่างนี้

แต่แน่นอนว่ามีคำถามก็ย่อมมีข้อเสนอ งานอย่าง ‘The Machine Ghost in the Human Shell’ โดย Kawita Vatanajyankur ที่ดึง “วิญญาณ” ของเจ้าหุ่นมารวมกับร่างกายมนุษย์ของเธอก็แสดงให้เห็นถึงความเข้าใจในเทคโนโลยีเหล่านี้แบบใหม่ ที่ไม่ได้มองความเป็นมนุษย์และความเป็นเครื่องจักรเป็นสองขั้วตรงกันข้าม แต่มันอาจกำลังผสมผสานและกลายเป็นสิ่งใหม่ที่ไม่ใช่ทั้งคู่ แบบที่เราไม่เคยเห็นมาก่อน หรืองานอย่าง ‘Of Other Tomorrows Never Known’ โดย Natasha Tontey ก็ชวนเรามองเอไอผ่านเรื่องราวการเชื่อมต่อกับบรรพบุรุษผู้มี “พลังลึกลับ” เพื่อเปิดวิธีคิดเกี่ยวกับการออกแบบความสัมพันธ์ของเรากับพลังแบบนั้น

ผลงานศิลปะที่เกี่ยวข้องกับเอไอเหล่านี้ ไม่ได้ตื่นเต้นไปกับพลังของเอไอว่ามันจะมาสร้างศิลปะได้ขั้นสุดยอด และไม่ได้ชวนตื่นตระหนกไปกับความน่าสะพรึงของมัน แต่มันถอยกลับมามองความท้าทายในปัจจุบันที่ดูจะใหม่ แบบที่เกิดแต่กับรุ่นเราสุด ๆ ว่าจริง ๆ แล้วมันก็อาจมีประวัติศาสตร์ของมันเหมือนกัน เจ้าปัญหากับเอไอทั้งหมดนี่

โปรแกรมภาพเคลื่อนไหว Alternate Realities สามารถดูได้ที่ https://mc2.art/ แล้ว ตั้งแต่วันนี้